مقدمه
قونشو و مسلمان اؤلکه‌لرله صمیمی ایلگی قوروب، آذربایجان دؤولتی‌نین سیاسی گؤروشلرینی اونلارا آیدینلاتماق، محمدامین رسولزاده اوچون چوخ اؤنملی مسئله ایدی. اونا گؤره، آذربایجان دؤولتی عادلخان زیادخان کیمی بیلگین بیر دیپلماتی ایرانا سفیر گؤندردی.
عادلخان کیمدیر؟
قاجار سارایینا سفیر مقامیندا آیاق قویان عادلخان زیادخانوف همی آتا همی آنا طرفیندن قاجار ایدی. آتاسی ابوالفتح؛ آذربایجان یادداشیندا تایسیز بیر وطن‌سئورلیک و ایگیدلیکله آنیلان گنجه‌لی جاوادخانین نوه‌سی و تبریز دوغوملو آناسی آذرهومایون قاجالارین فخری اولان شاهزاده عباس‌میرزانین نوه‌سی ایدی و عادلخان او ایکی اونودولمازین لاییقی اؤولادی سانیلیردی.
چوخ احتمال کی عادلخانین بو مقاما سئچیلمه‌سینده اونون قاجارلارلا یاخیندان قوهوم اولماسی ائتکیلی اولموشدور. چونکو ایللر اؤنجه آوروپایا سفر ائدن ناصرالدینشاه بیر گون ابوالفتح خانا قوناق اولموشدو و احمدشاهین آوروپا سفرینده، عادلخان اؤزو احمدشاهلا باکی- باتوم مسیرینده یاخیندان گؤروشموشدو.
آرتیرمالییق کی زیادخان قاجار اوغوللاری دؤردیوز ایله یاخین قاراباغ و گنجه‌نین لیاقتلی خانلاری اولموشلار و اونون 17.جی نسیلی اولان گنجه‌لی جاوادخان، روس قوشونو و ژنرال سیسیانوفا قارشی، ابدی اولاراق یادداشلاردا قالان محاریبه آپارمیشدی.
عادلخانین بو مقاما سئچیلمه‌سینده، قاجار اولماسی تکجه ندن دئییلدی. عادلخان مسکووا یونیورسیته‌سینده حقوق فاکولته‌سینی بیتیریب، باکی و گنجه محکمه‌سینین شوشا شعبه‌سینده وکیل اولاراق چالیشمیشدی. او وکیللیکدن علاوه، علیمردان بی توپچوباشوف طرفیندن چیخان کاسپی قازئته‌سینده معاریفچی مقاله‌لرله چیخیش ائتمیشدی. قارداشی اسماعیلخان دا، بیرینجی دوما مجلیسینده قافقاز مسلمانلارینین نماینده‌سی اولوب، ایکینجی نیکولای امریله دوما مجلیسی باغلانارکن فنلاندا قاچیب، سونرالار جسارتلی چیخیشلارینا گؤره بیر مددت حبسه سالینمیشدی. 1906.جی ایلده ائرمنیلرین تورکلره قارشی سالدیریلارینی گؤرن اسماعیلخان «دیفاعی» آدلی بیر پارتییا قوروب روس اشغالچیلاری و ائرمنی ترورچولارینا قارشی جیددی موباریزه آپاردی. تادیوش سویتوچفسکی بو پارتییانین چابالارینی «روسلار اؤنونده ایللر سورن پاسیو تسلیمه سون نوقطا قویان بیر حادیثه کیمی» دیرلندیریر. (1)
عادلخان بو اولایلاری یاخیندان تعقیب ائتمکله یاناشی، اوچ آی مددتینده آوروپا اؤلکه‌لرینی دولانیب، تجربه و علمینه آرتیریب وطنه قاییتمیشدی. ملکلر قانادیندا اوچان ایلک جمهوریتیمیز قورولدوقدا، تورکجه، فارسجا، روسجا، فرانسیزجا، اینگیلیزجه و آلمانجانی یاخشی بیلن حقوقچو عادلخان، علیمردان توپچوباشوف طرفیندن خارجی ایشلر ناظیرلیگینده چالیشماغا لاییق گؤروندو. و عادلخان زیادخانوف آذربایجان جمهوریتینده خارجی ایشلر ناظیرمعاونی تعیین ائدیلیب، بؤیوک خیدمتلر گؤستردی.
عادلخانین جمهوریت دؤنمینده چالیشمالاری
جمیل حسنلی‌نین یازدیغینا دایاناراق، ایکینجی کابینه‌ده خارجی ایشلر ناظیری علیمردان بی توپچوباشوف، باشکندده اولمادیغی گونلر عادلخان ناظیر جانشینی اولاراق ناظیر وظیفه‌سینی یئرینه یئتیریردی. (2) فتحعلیخان خویسکی باش‌ناظیر و خارجی ایشلر ناظیری اولدوغو زامان، عادلخان اونون معاونی اولاراق خارجی سیاستین فورمالاشماسیندا اؤنملی رول اوینامیشدی، ائله کی آذربایجان دؤولتی طرفیندن آمریکا جمهورباشقانی ویلسونا یازیلان مکتوب فتحعلیخان و عادلخان قلمی ایله یازیلمیشدی.
عادلخانین او دؤنمده اساس قایغیسی سرحدلردن قیراقدا قالمیش آذربایجانلیلارین حاقلاری و یاشام چتینلیکلری ایدی. ایراندا چیخان رعد قازئتی بو حاقدا بئله بیر معلومات وئریر: «ائرمنیلر ایروانین نئچه مسلمان کندینی تالاییب نئچه یوز مسلمان قادین و قیزی اسیر آپارمیشدیلار. اسیرلرین ایروان اطرافی و یئددی‌باسار ماحالیندا ساخلانیلماسی بللی اولوبدور. آذربایجان دؤولتی‌نین خارجی ایشلر ناظیرمعاونی عادلخان زیادخانوف تالانمیش ایروان مسلمانلارینین زیانلارینی اؤده‌مک و اسیرلرین خیلاص ائدیلمه‌سی حاقدا، آذربایجانین تیفلیسده کی سیاسی نماینده‌سینه، متفق‌لر اوردوسونون باشقانی ایله دانیشیق فرمانی وئرمیشدیر.» (3)
عادلخانین کئچمیش ژورنالیستلیک تجروبه‌سی و معاریقچی بیریسی اولماسی اونون دیپلماتلیق دؤورونده یاردیمجیسی اولموشدو. اونون یازدیغی آنادیلیمزده و فرانسیزجا نشر ائدیلن «آذربایجان» کیتابینین ایکی مین نسخه‌سی 1919.دا پاریس- وئرسال صلح کنفرانسیندا آوروپا اؤلکه‌لرینده و امریکا، کانادا دا یاییلمیشدی. عادلخان بو کیتابدا گورجوستان و ائرمنستان قالمیش آذربایجان تورپاقلاری حاقدا، او اؤلکه‌لرین لیدئرلرینه خطاب اولارق «او بؤلگه‌لر آذربایجانین آیریلماز حیصه‌لریدیر» جمله‌سینی آچیقجاسینا یازمیشدی.
عادلخانین ایرانداکی چالیشمالاری
کاوه بیاتین یازدیغینا گؤره، وثوق‌الدوله آذربایجان سفیری عادلخانلا گؤروشدن سونرا «اونون تورکچولویو غالیبدیر» یازمیشدی (4) کی بیزجا وثوق‌الدوله حاقلی ایمیش. چونکو عادلخانین ایراندا سفیرلیگی دؤرد آی سورسه ده، اونون تورکلوک و آذربایجانی تانیتماقدا گؤتوردویو آددیملاری اولدوقجا یارارلی ایدی. او چوخ آز زاماندا تهراندا آچیلان سفیرلیکدن باشقا، ایرانین بیر چوخ شهرلرینده او جومله‌دن تبریز، مشهد، رشت، خوی، اهر و انزلی‌ده آذربایجان قونسولخانالاری آچدیردی. (5) ایکی دفه، بیر دفه بین‌الملل دؤولتلر طرفیندن آذربایجان دؤولتی رسمی اولاراق قبول اولدوغوندا و بیر دفه ده یاز بایرامی مناسبتیله، آذربایجان سفیرلیگینده احتشاملی تؤرن کئچیریب، بیر چوخ سیاست و ادبیات آداملارینی اوردا قوناقلاییب و آذربایجان اؤزگورلویو حاقدا صحبت آپاردی. سفیرلیک ائله همن یاز بایرامی تؤره‌نینده آذربایجان بایراغینی تهراندا دالغالاندیریب، قوناقلارین آلقیشینی قازاندی.
عادلخان باکییا گؤندردیگی راپوروندا، ایراندا تورک دیللی مدرسه‌لرین آچیلیشی و تورکجه قازئته و آیلیق درگیلرین یاییملانماسی حاقدا ماددی ایمکانلار طلب ائتمیشدی. آما جمهوریتین ییخیلماسی و اونون سفیرلیک سورجینین آز اولدوغو بو ضرورتی یاریمچیق قویدو. عادلخان اؤزونون آنادیلیمزده یازدیغی «آذربایجان حقینده تاریخی، ادبی و سیاسی معلومات» آدلی کیتابینی ایراندا نشر ائدیب خالق آراسیندا یایدی و بو کیتاب و فارسجا یازدیغی «طیران قلم» کیتابینی، شیخ محمد خیابانی حرکاتینا بیر تحفه کیمی تقدیم ائتدی. او هله ایراندا اولدوغو گونلرده، ایروان تورکلری حاقدا چالیشمالارینی دوام ائتدیریردی.
ایلک جمهوریتیمز سقوط ائدندن سونرا، عادلخان 14 ایل ایراندا چئشیدلی ایشلرله مشغول اولوب قالدی و نهایت تورکییه‌یه کؤچوب، استانبول یونیورسیته‌سینده حقوق اؤیرتمنی کیمی چالیشمالارینی دوام ائتدی.
قایناقلار
1- تادیوش سویتوچفسکی، آذربایجان و روسیه، ترجمه کاظم فیروزمند، تهران، شادگان یاییملاری، 1381، ص 56، 57
2- جمیل حسنلی، آذربایجان خالق جمهوریتی‌نین خارجی سیاستی، ترجمه حسین شرقی، تهران، حریم علم یاییملاری، 1390، ص 156
3- رعد قازئته‌سی، نومره 13، 9 رجب 1337 هجری قمری، 20 حمل
4- کاوه بیات، توفان بر فراز قفقاز،تهران، خارجی ایشلر ناظیرلیگی، 1380، ص 225
5- توکل لطفی رضابیگلو، تاریخ تحولات روابط ایران و جمهوری آذربایجان، تهران، 1391، ص 59، 60