قاجار سولاله‌سی دؤنه‌مینده آذریابجان ایالتی‌نین ایندیکی ایران جوغرافیاسی‌نین قاینار داماری اولدوغو،هر کیمه آیدین‌دیر. ائله‌کی، سولاله‌نین باشقا ایالت‌لرینه فیکیر، تئخنیکا وس. همن ایالت واسیطه‌سی ایله کئچمکده ایدی. محض بونا گؤره ده، آذربایجان ایالتی‌نین مرکزی اولان تبریز شهرینه بیرینجی‌لر شهری آدی وئریلمیش‌دیر. همن چاغلاردا، هم اؤلکه ایچینده همی ده اؤلکه دیشیندا تحصیل آلمیش ضیالی‌لارین چوخلو سایینی آذربایجان ائتنیکلی اینسان‌لار تشکیل ائدیردی. ائله‌کی، موختلیف فیکیر آخیمینا منسوب اولان اینسانلارین ایچینده آذربایجانلی ضیالی‌لاری‌نین ساییسینین چوخ اولدوغونو دئدیییمیزده، هئچ ده یانیلماییریق. همن اینسانلارین «مشروطه»،«آزادیستان» و «میللی حوکومت» دؤنه‌مینده بیرباشا ائتکیسینی گؤرمک، مومکوندور. آنجاق پهلوی‌لرین گلمه‌یی ایله برابر، هرنه دییشمه‌یه باشلامیش‌دیر، ائله‌کی گونوموزه قده‌ر داوام ائتمکدهدیر.
چوخ اوزاق‌لارا گئتمک لازیم دئییل. یقین منله یاشیت اولانلار بئله خاطیرلاییرلار. بیر چوخ عایله‌لر اوشاق‌لارین اوخوللاردا آدیازدرماغا آپاردیقدا، اؤز یاشام طرزلرینی جاندان عزیزلرینه یاشاتماسیندان دئیه جانا قیییجی تکلیف‌له اوخول مودورلرینه موراجیعت ائدیردی‌لر.
«آغا معلیم، اتی سنین، سومویو منیم» دئییب؛ معلیم‌لره وئتو حؤکموندن ده گوجلو ایقتدار ساغلاییردی‌لار. بو سؤزو ائشیدن معلیم‌لردن، معلیم‌لیک میسسییاسینی اونودوب، یاد دیلینی ایجباری اولاراق، اؤیرنجی‌لره اؤیرتدیکده وحشیجه‌سینه داورانان معلیم‌لر ده، آز اولماییردی. اوشاغین باشینا نه‌لر گله‌بیلری عایله‌لر بیلمک‌لرینه رغمن، پارلاق گله‌جک اومیدی ایله دئدیک‌لری سؤزله کنارگلیردی‌لر.
ایراندا اؤیره‌‌تیم سیستیمی‌نین برباد اولماغینا رغمن؛ بیر زامان‌لار گئرچکدن ده، تحصیل آلماق توپلومدا یوکسلمک اوچون اونملی یول گؤرونمک‌ده ایدی. ائله‌کی، لاپ اوجقار کندلردن بئله محدود ایمکان‌لارلا درس اوخوماق ایسته‌ین‌لر، بعضی حال‌لاردا ایرانین یاخشی یونیورسیته‌لرینه قبول اولماق شانسلارینا، صاحیب اولوردولار.
ایراندا سون اون ایل‌لرده تحصیلین اؤزللشدیریلمه‌سی(خصوصی سازی)، پارلاق گله‌جه‌یه اومید ساغلایان اوخول‌لارین کؤکونه اؤز بالتاسینی ائندیرمیش‌دیر. ائله‌کی، ۱۴۰۱-جی ایلین کنکور سونوج‌لارینا باخدیقدا، دهشت‌وئریجی استاتیستیکا‌لاری ایله قارشیلاشیریق. رسمی استاتیستیکا‌یا گؤره؛ ایرانین یوزده سکسن‌بئش فایز اؤیرنجی‌لری دؤولتی اوخوللاردا(عوموم اؤیرنجی‌لرین گئده‌بیله‌جه‌یی اوخول‌لار) تحصیل آلماقدادیر.حالبوکی، کنکور سونجولارین‌دا قبول اولان‌لارین یوزده ایکی‌یاریمی همن اوخو‌لاردا تحصیل آلانلارا عایددیر.
ایراندا ثروت و قدرت قایناق‌لاری‌نین یئرلشیلدییی بؤلگه‌لره دیققت ائتدییمیزده فاجیعه‌وی سونوج‌لاری فرقلی طرفلردن ده، گؤزاؤنونه آلابیلیریک. اؤرنک اوچون ۱۴۰۰_جو ایلین کنکور سونوج‌لاری اساسیندا؛ تهران، یزد، سمنان، البز بیرینجی ایالت‌لر سیراسیندا یئرلشمه‌ده‌دیرلر. ایکیجی ایالت‌لر سیراسیندا ایسه، آذربایجان ایالت‌لرین‌دن تکی دوغو آذربایجان یئر آلمیش‌دی؛ ویاخود ۱۴۰۱_جی ایلین استاتیستیکا‌سی اسایندا، ان یاخشی سونوج‌لاری الده ائدن‌لرین یوزده اوتوز‌بئشینی تهرانا،یوزده اون‌ایکی یاریمنی مشهده، یوزده بئشینی ده یزد اؤزونه ایختصاص وئرمیش‌لر. حالبوکی تبریز، اورمو، زنگان شهرلری هامیسی بیرلیکده یوزده اون‌بئش یاریمینی الده ائتمیش‌لر.
مرکزچی سؤیلم‌لرین ایراندا عومومیت‌له آیری‌سئچکی‌‌لییی خوصوصیله تحصیل نمونه‌سینده آیری‌سئچکی‌لییین اولماماغینین سؤیله‌دیک‌لرینه رغمن استاتیستیکالا گؤره، تحصیل ساحه‌سینده ایکی نؤوع آیری‌سئچکی‌لییه شاهید اولوروق. بیرینجی کاسیب و زنگین آراسیندا ،ایکینجیسی ایسه فارس‌لار و غیر فارس دیللی میللت‌لر آراسی. سؤز قونوسو آذربایجانا گلدیکده، استاتیستیکالار هرنه‌یی ان یاخشی شکیلده آشکار ائتمکدهدیر؛ ایقتصادیاتی گوزجسوزلنمیش آذربایجانین کاسییب عائیله‌‌سینده دونیایا گؤزآچمیش کؤرپه‌نین، تحصیل ساحه‌سینده اوغورسوز اولا‌بیله‌جه‌یینی قاچیریلماز ائتمیش‌دیر.