بیش از یک قرن است که موضوعِ سربازیِ اجباری در ایران جریان دارد. این خدمتِ اجباری در نیرویِ نظامیِ کشور، البته بعد از این مدتِ طولانی عیوبِ خود را نمایان کرده است. عیوبی که گره ی زندگی بسیاری از جوانان شده و سدِ محکمی در برابرِ آموزشِ عالی و اشتغالِ آنان. البته از همان آغازِ داستانِ سربازیِ اجباری در عهدِ ناصری تابه‌حال، قاعده و قوانینِ خدمتِ نظامیِ اجباری در ایران دستخوشِ تغییراتِ گوناگونی شده؛ تغییراتی که همیشه با شعارِ بهبود اما در مسیرِ وخامت بوده‌اند. در ادامه‌ی این روند، حال از دو سویِ دولت و مجلسِ جمهوریِ اسلامی باز صدایِ تغییر، بازهم با شعارِ بهبود سر داده‌شده؛ اگرچه همه می‌دانند افسارِ سرنوشتِ سربازیِ اجباری در ایران نه در دستِ این دو نهاد بلکه در دستِ ستادِ کلِ نیروهایِ مسلح ایران و در رأسِ آن علیِ خامنه‌ای است.
به بهانه‌ی این زمزمه‌ی دوباره‌ی تغییر شرایط در رابطه با دوره و دورانِ سربازی، نگاهی انداخته‌ایم به زیروبمِ سربازیِ اجباری در ایرانِ معاصر و نمونه‌هایی از تجربه‌ی برخی کشورها که با خدمتِ اجباریِ نظامی خداحافظی کرده‌اند. هم‌چنین تأثیرِ خدمتِ نظامیِ اجباری در ایران بر وضعیتِ آموزشِ عالی و اشتغالِ جوانان را موردِ واکاوی قرار داده‌ایم.
تا آن‌جا که تاریخ گواهی می‌دهد از زمانِ ناپلئون بناپارت، امپراتورِ فرانسه در قرن ۱۹ میلادی بدین سو، موضوعِ سربازی و سربازگیری همیشه یکی از بحث‌ها و چالش‌های همیشگیِ جوامع در جهان بوده است. در طولِ دورانِ معاصر، کشورها روش‌هایِ گوناگونی برایِ سازمان‌دهیِ ارتشِ خود به‌کار می‌برند، اما در موضوعِ سربازی، کشورهایِ جهان عموماً به سه دسته‌ی کلیِ سربازی داوطلبانه، سربازیِ اجباری و مخلوطی از دو روشِ قبلی تقسیم می‌شوند.
در سربازیِ داوطلبانه، شهروندان پیوستن به ارتش را انتخاب می‌کنند و هیچ‌کس مجبور به خدمتِ اجباری نمی‌شود. در این حالت ارتش می‌تواند به یک شغل تبدیل شود. نقطه‌ی مقابلِ این طیف، خدمتِ اجباری است که در آن کشورها افرادِ خاصی (معمولاً مردانِ بالغ اما ممکن است شاملِ زنان نیز بشود) برای مدتی اجبار دارند که در ارتش خدمت کنند.
گزینه‌ی دیگر که مابینِ این دو است البته انواعِ گوناگونی دارد اما عموماً در این حالت از افرادِ توانمند در محدوده‌ی سنیِ مشخصی می‌خواهند که در سیستمِ معینی ثبت‌نام کنند تا در صورتِ نیاز برایِ خدمت در دوره‌ی خاصی از زمان در دسترس باشند. در این حالت، نیازی به پیوستنِ همه‌ی افراد به ارتش نیست.
خدمتِ سربازیِ اجباری در ایران دارایِ تاریخچه‌ای در حدودِ یک قرن و نیم است. ردپایِ نظم و انضباط در قوایِ نظامیِ امروزِ ایران و شکل‌گیریِ فلسفه‌ای نو در تأمینِ قوایِ نظامی با عنوانِ سربازی به سال ۱۲۴۴ هجریِ شمسی برمی‌گردد. زمانی که میرزا محمدخان سپهسالار کتابچه‌ی «قانون نظامیه» را تنظیم کرد و با دستخطِ ناصرالدین شاهِ قاجار رسمیت یافت.
در بخشِ نخستِ کتابچه‌ی مورد اشاره که در دو بخشِ تکالیفِ «دولت» و «نوکر» نوشته شده، درباره‌ی مدتِ خدمتِ سربازی گفته شده که ۱۰ سال است و سرباز بعد از دو سال خدمت، دو سال به مرخصی می‌رود و در مجموع هر سرباز ۶ سال خدمت می‌کند. در بندهایی از این قانون درباره‌ی فرار از خدمت یا سرپیچی از دستور «تازیانه» و «زندان» در نظر گرفته شده و در بخشِ دوم کتاب نیز درباره‌ی تشویق و پاداشِ خدمت به سربازان و کسانی که مجروح یا کشته می‌شوند نکاتی در نظر گرفته شده است.
اما در آغازِ قرنِ جدیدِ شمسی، رضاخان به عنوانِ وزیرِ جنگ، دست به اقداماتی در ارتش زد و شعبه‌ای به نام «سربازگیری» یا «جدیدگیری» تأسیس و مقرراتی برای سربازی وضع کرد و زمانی که در مقام نخست‌وزیریِ ایران بود، در ۱۶ خردادماه ۱۳۰۴، مجلسِ شورایِ ملی قانونِ ۳۲ ماده‌ایِ خدمتِ اجباری را تصویب کرد. این قانون پایه و اساسِ سربازی به شکلِ امروزی شد. در بهمن ماهِ همان سال بود که شعبه‌ی «سربازگیری» به «دایره‌ی نظام اجباری» تبدیل شد و «اجباری» مترادف با «سربازی» شد.
این سیستمِ سربازگیری از ابتدا بر اساسِ معیارهایی نظیرِ ارتقایِ انضباط، تقویتِ تعهدِ ملی-میهنیِ جوانان و تقویتِ نیروهایِ مسلحِ کشور بنا شد و ادامه یافت. پس از انقلابِ ۵۷ نیز، به عنوانِ راهی برایِ تقویتِ ارتباطِ جوانان با نظامِ اسلامی و استفاده از توانِ آن‌ها برایِ خدمت به نظامِ اسلامی، تقویت شد.
پس از شکل‌گیریِ سربازی در دورانِ ناصری و شمایل‌گیریِ آن در دورانِ پهلویِ اول، قانونِ خدمتِ نظام‌وظیفه در ۲۹ خردادماه ۱۳۱۷ مجدداً موردِ بازبینی قرار گرفت و در نوزده فصل، شکل و شمایلِ دقیق‌تری پیدا کرد. اما پس از آن نیز دستخوشِ تغییراتِ بسیاری شد. اگرچه قانونِ سربازیِ اجباری در دورانِ پهلویِ دوم چندان دستخوشِ تغییر نشد اما پس از انقلابِ ۵۷ با تغییرِ ساختارِ حکومت و وقوعِ جنگِ ایران و عراق، قانونِ خدمتِ سربازی در ۲۹ مهرماهِ ۱۳۶۳ دستخوشِ تغییراتی شد. ۲۷ سال بعد در آبان‌ماهِ سال ۹۰، به بهانه‌ی توانمندسازی، ارتقایِ منزلتِ اجتماعی و بهبودِ وضعیتِ خدمتِ سربازی، قانونِ خدمتِ سربازی مجدداً بازنگری شد.
بر اساسِ آخرین تغییراتِ قانونِ سربازی، خدمتِ وظیفه‌ی عمومی در ایران ۳۰ سال است و شامل چهار دوره‌ی ضرورت (دو سال)، احتیاط (۸ سال)، ذخیره‌ی اول (۱۰ سال) و ذخیره‌ی دوم (۱۰ سال) می‌شود. در دورانِ صلح اجازه داده شده که این مدت به ۱۸ تا ۲۴ ماه کاهش یابد.
تأثیرِ خدمتِ سربازیِ اجباری بر جوانانِ ایرانی چندجانبه است. سربازیِ اجباری در ایران به گواهِ آمار و نظرِ عمده‌ی کارشناسان در گذشته و حال به عنوانِ یک مانعِ جدی جهتِ دسترسیِ جوانان به تحصیلاتِ عالی و فرصت‌هایِ شغلی است.
یکی از تأثیراتِ اصلیِ آن، تأخیرِ ورود به بازارِ کار و کاهشِ فرصت‌هایِ شغلیِ قشرِ جوانِ جامعه است. جوانان پس از اتمامِ دوره‌ی خدمتِ سربازی، به دلیلِ زمانی که در این دوره سپری کرده‌اند، اشتغالشان به تأخیر می‌افتد و معمولاً در سنینِ بالاتری واردِ بازارِ کار می‌شوند. این امر می‌تواند منجر به کاهشِ فرصت‌هایِ شغلی و رقابتِ سخت‌تر برایِ آنان شود.
یکی از عواملِ مهم در تأثیرِ خدمتِ سربازیِ اجباری بر فرصت‌هایِ شغلیِ جوانان، عدمِ امکانِ تعیینِ سرنوشتِ شغلی برایِ طیفِ قابلِ توجهی از جوانان پس از اتمامِ خدمتِ اجباری است. جوانان پس از سپری کردن دوره‌ی خدمتِ سربازی، اغلب با مشکلاتی مانند تأخیر در ورود به بازارِ کار و عدمِ تجربه‌ی شغلیِ مرتبط با تخصص‌های خود مواجه می‌شوند. این مسئله باعث می‌شود که جوانان دیرتر به شغل‌های موردعلاقه‌ی خود برسند و در مسیر ِحرفه‌ای خود تأخیر داشته باشند.
در کشورهایی که خدمتِ سربازی را حذف یا محدود کرده‌اند، جوانان می‌توانند به صورتِ آزادانه و بدونِ مشکلاتی چون سربازیِ اجباری به بازارِ کار وارد شوند و تجربه‌ی شغلیِ مرتبط با تخصص‌های خود را کسب کنند. در این کشورها عدمِ وجودِ سربازیِ اجباری منجر به افزایشِ فرصت‌هایِ شغلی و ایجادِ رقابتِ سالم در بازار کار شده است.
بررسیِ آمار و ارقامِ مربوط به نرخِ اشتغال و بیکاری در جوانان پس از اتمامِ دوره‌ی خدمتِ سربازی می‌تواند تأثیرِ این وظیفه‌ی نظامیِ اجباری بر فرصت‌های شغلیِ جوانان را نشان دهد. آمارهایی که گواهی می‌دهند بخشِ قابلِ توجهی از جوانان، پس از اتمامِ خدمتِ سربازیِ اجباری با مشکلاتِ بیکاری دست به گریبانند.
با توجه به آمارِ رسمی، نرخِ بیکاری در جوانان پس از اتمامِ خدمت سربازی بالاتر از جوانانی است که این خدمت را انجام نداده‌اند. این امر نشان‌دهنده‌ی تأخیرِ ورود به بازارِ کار و کاهشِ فرصت‌های شغلی در میان جوانان است. در عمل، برخی جوانان پس از اتمامِ خدمتِ سربازی به دنبالِ یافتنِ شغل و درآمدِ پایه هستند، اما به دلیلِ رقابتِ سخت‌تر و بیش‌تر در بازارِ کار، نمی‌توانند موفقیتِ موردِ انتظار را به دست آورند.
اما داستانِ سربازیِ اجباری در ایران یک فصلِ دیگر هم دارد و آن هم تأثیراتِ منفیِ خدمتِ نظامیِ اجباری بر تحصیلاتِ عالیِ جوانان است. بسیاری از جوانان پس از اتمامِ خدمتِ سربازی با مشکلاتی مانندِ قطع رابطه با روندِ تحصیلی، نقصِ مهارت‌هایِ آموزشی و انگیزه‌ی کاهش‌یافته روبه‌رو می‌شوند. هم‌چنین، امکانِ دسترسی به دانشگاه و فرصت‌های آموزشِ عالی نیز تحتِ تأثیرِ خدمتِ سربازیِ اجباریِ آنان قرار می‌گیرد.
جوانان پس از اتمامِ دوره‌ی سربازی، ممکن است به دلیلِ تأخیرِ ورود به دانشگاه، فرصتِ کم‌تری برایِ دستیابی به تحصیلاتِ عالی داشته باشند. هم‌چنین، خستگی و نقصانِ انگیزه‌یِ ناشی از دورانِ خدمتِ سربازی ممکن است منجر به محدودیت‌هایی در دسترسیِ به آموزشِ عالی شود. جوانان پس از اتمامِ دوره‌ی خدمتِ سربازی، ممکن است با مشکلاتی مانندِ قطعِ تحصیل و عدمِ قدرتِ مالی برایِ پرداخت شهریه‌ی دانشگاه مواجه شوند. این موارد باعث می‌شود که بسیاری از جوانانِ بااستعداد و هم‌چنین کسانی که تمایل به ادامه‌ی تحصیل در زمینه‌های مختلف دارند، نتوانند به درستی و به صورتِ مستقیم وارد دانشگاه شوند.
با توجه به آمار و ارقام مربوط به دسترسی به آموزشِ عالی و تعدادِ دانشجویان پیش و پس از اجبارِ خدمتِ سربازی، می‌توان نتایجِ مهمی را استخراج کرد. این آمارها گواهی می‌دهند که جوانان پس از اتمامِ خدمتِ سربازی عمدتاً دچارِ مشکلاتی در دسترسی به آموزش‌هایِ عالی می‌شوند.
تحصیلاتِ عالی و دسترسی به دانشگاه برای بسیاری از جوانان حائز اهمیت است. با وجودِ خدمت سربازیِ اجباری در ایران، تعدادی از پسران که باید در حالِ تحصیل در دانشگاه باشند، مجبور می‌شوند تحصیلِ خود را به تعویق بیندازند یا حتی به کلی از آن دست بکشند. در حالِ حاضر، دسترسی به دانشگاه در ایران هم‌چنان با چالش‌هایی مواجه است و خدمتِ سربازیِ اجباری می‌تواند این مشکل را بیش‌تر کند.
برخی کشورها در طولِ سال‌ها تصمیم به کنار گذاشتنِ خدمتِ سربازیِ اجباری یا کاهشِ آن گرفته‌اند. دلایل مختلفی برایِ این تصمیمات وجود دارد که به برخی از آن‌ها می‌توان اشاره کرد:
_ تغییراتِ اجتماعی و فرهنگی: در جوامعی که ارزش‌ها و نگرش‌هایِ اجتماعی تغییر کرده‌اند، خدمتِ سربازیِ اجباری ممکن است با ارزش‌ها و اولویت‌هایِ جدید مغایرت داشته باشد. به عنوانِ مثال، تأکید بر آزادیِ فردی، توجه به حقوقِ بشر، ارتقایِ تساویِ جنسیتی و مساواتِ اجتماعی می‌تواند منجر به کاهشِ اهمیتِ خدمتِ سربازیِ اجباری شود.
_فناوری و نوآوری: با پیشرفتِ فناوری و استفاده از سامانه‌های نوینِ نظامی، نیاز به نیرویِ انسانی در برخی حوزه‌ها کاهش یافته است. به عنوانِ مثال، استفاده از سامانه‌های پیشرفته‌ی نظامی، هوشِ مصنوعی و رباتیک ممکن است نیاز به تعدادِ کم‌تری سربازِ انسانی برای انجامِ وظایفِ نظامی داشته باشد.
_تغییر در تهدیدات امنیتی: در برخی موارد، تهدیداتِ امنیتیِ کشورها تغییر کرده است. به عنوانِ مثال، برخی کشورها در معرضِ تهدیداتِ غیرنظامی مانند تروریسم، جنگ‌های ناقضِ حقوق بشر و تهدیداتِ سایبری قرار دارند. در چنین شرایطی، نیاز به نیرویِ انسانی با تجربه‌ی خاص و تخصص در زمینه‌های مرتبط با امنیت ممکن است بیش‌تر شود و خدمتِ سربازیِ اجباری را غیرضروری و غیرعملی به نظر برساند. به همین دلیل، برخی کشورها تصمیم به کاهش یا کنار گذاشتنِ خدمتِ سربازیِ اجباری می‌گیرند.
بررسیِ تجربه‌ی کشورهایِ دیگر که خدمتِ سربازی را حذف یا محدود کرده‌اند، می‌تواند روش‌ها و تأثیراتِ متنوعی را در آموزشِ عالی و فرصت‌هایِ شغلیِ جوانان نشان دهد. به عنوانِ مثال، در کشورهایی مانند آلمان، کانادا، و نیوزیلند، خدمتِ سربازیِ اجباری حذف شده و جوانان به صورتِ آزادانه در تحصیلاتِ عالی شرکت می‌کنند و فرصت‌هایِ شغلی برایِ آن‌ها بهبود یافته است. در آلمان، با حذفِ خدمتِ سربازیِ اجباری، سیستمِ تحصیلاتِ عالی بهبود یافته و جوانانِ بااستعداد می‌توانند به صورتِ آزادانه در دانشگاه‌هایِ برتر شرکت کنند. هم‌چنین، فرصت‌هایِ شغلی برای فارغ‌التحصیلان افزایش یافته و آن‌ها می‌توانند به طورِ مستقیم در حوزه‌های تخصصیِ مورد علاقه‌ی خود فعالیت کنند.
نمونه‌هایِ دیگر، مربوط به سربازی در کشورهایی چون فنلاند سوئد نروژ و دانمارک است. به طورِ مثال فنلاند یکی از کشورهایی است که سیستمِ خدمتِ سربازی را تغییر داده و به جایِ خدمتِ سربازیِ اجباری، به نظامِ خدمتِ ملی توجه کرده است. در این سیستم، جوانان به دلیلِ نیاز به آمادگی در عرصه‌هایِ گوناگون، می‌توانند به جایِ خدمتِ نظامیِ اجباری، در طولِ سال‌هایِ تحصیلِ خود وقتی را صرفِ کارهایِ مرتبط با نظامِ خدمتِ ملی کنند. دانمارک یکی دیگر از کشورهایِ شمال اروپاست که در زمینه‌ی خدمتِ سربازیِ اجباری اصلاحاتی را اعمال کرده است. این کشور در سال ۲۰۰۴ سیستمِ خدمتِ سربازیِ اجباری را لغو کرد و به جایِ آن به نظامی که به عنوانِ خدمتِ ملی شناخته می‌شود، روی آورد. در این مدل، جوانان می‌توانند خدمتِ ملی را در طولِ دوره‌ی تحصیلِ خود، در پروژه‌هایِ اجتماعی و خدماتی به جامعه انجام دهند. این اقدام به جوانانِ این کشور امکان داده است که هم‌زمان با تحصیل در دانشگاه، تجربه‌ی کاری مفید کسب کرده و ارتباطاتِ اجتماعیِ خود را پیشرفت دهند.
سربازیِ اجباری که در زمانِ بسیارِ حساسی از زندگی انجام می‌شود و شهروندانِ جوان را برای چندین ماه از جامعه منزوی می‌کند، دیگر در این کشورها معنی ندارد. به قول الیزابت براو، محققِ ارشد در اندیشکده‌ی موسسه‌ی رویال یونایتد سرویس، «آن‌چه امروز با جنگِ سرد متفاوت است این است که کشورها نیازی به خدمتِ همه ندارند. آن‌ها نیازی به ارتشِ پیاده‌نظام عظیم ندارند.»