علی‌رضا اردبیلی: 77 ایل اؤتندن سونرا، بوگونکو نسیل، میللی حوکومت و میر جعفر پیشه‌وری‌نین خاطیره‌سینه نئجه باخیر؟
ایران عراق موحاریبه‌سی‌نین سون آیلاری، سؤوئت ایتتیفاقی ایمپریاسی‌نین دا، سون آیلاری‌ایدی. بو آیلار، هابئله قوزئی آذربایجانین همان ایمپریادان قوپماسی، و گونئی‌آذربایجاندا ایلک دفعه مدرن بیر میللی حرکاتین یارانماسی‌نین تملی قویولان، ایلک آیلار کیمی تاریخه دوشمه‌لی‌دیر. بئله‌لیکله، اؤزونون مین ایل اؤنجه یاراتدیغی ایمپریانین اسیرینه دؤنموش گونئی‌له، 177 ایل اؤنجه باشقا بیر ایمپریانین اسارتینه گیریفتار اولموش قوزئی، حاکیم قووه‌لرین اونلارا جیزدیغی سینیرلاری آشیب، یئنی عشقه دوشموشدولر. 1989ـ ی ایلین 31 دکابریندا اوز کولمیناسیا نؤقطه‌سی‌له تاریخه دوشن، آذربایجان ـ آذربایجان سرحدلری بویونجا جوشقو یاشانارکن، 1945 جی ایلین 21 آذریندن جمعی 44 ایل اؤتوردو.
ایران ایسلامی اینقیلابی هله یئنی حئساب اولوردو. گونئی‌ده ایسلامی اینقلاب آردیندان، 8 ایل‌لیک ایران عیراق موحاریبه‌سی‌نی یاشامیش نسیل، دونیانین سون ایمپریاسی‌سین چؤکمه‌سینی و بو ایمپریا چؤکوشوندن دوغان آزاد قوزئی آذربایجانین دوغوشونا شاهید ایدی. جمعی اون ایل عرضینده، عؤمورلری ابدی گؤرونن ایکی رئژیمین چؤکمه‌سی، گونئی آذربایجان گنج‌لی‌یینده، میللی رومانیزمی اویادمایا بیلمزدی. بئله‌ده اولدو. بوتون دونیانین، تله‌ویزیون ائکرانلاریندان جانلی یایینلاردا ایزله‌دی‌یی روس ایمپریاسی‌نین چؤکوشونه، گونئی آذربایجان تام باشقا بیر پریزمادان باخیردی. داها قوزئی آذربایجان، آللاه‌سیز کمونیستلرین یوواسی و "اورسیت‌ین" (روسیه‌نین) بیرپارچاسی اولماقدان قورتارماقدا ایدی.
بو حالی هوانین مولودو اولان گونئی آذربایجانین مدرن معنادا میللی حرکاتی، 1945ـ1946 تاریخلی میللی حوکومت و اونون لیدری میر جعفر پیشه‌وری‌یه نئجه باخیر؟
نه اینکی بو سوآلین جاوابی، بئله سوآلین اؤزو ده، یئنی‌دیر. او ایللره قدر، ایراندا آذربایجان مدنیتی‌نی هر بیر فورماتدا قوروماق، سول ایدئولوژیه باغلی سیاسی قووه‌لرین، حاشیه قایغی‌لاریندان بیرینی تشکیل ائدیردی. او زامان‌ین کمونیستلرینه، شوروی‌نین خئیردوعاسی و کمونیست میر جعفر پیشه‌وری‌نین باشچیلیغی آلتیندا یارانمیش میللی حوکومت، هئچ بیر اما و اگر اولمادان، مقدسات حئساب اولوردو. ان آزیندان، آذربایجانلی کمونیستلر اوچون بئله‌ایدی.
همن بدیهیات‌ین بیر سوآل حالینه گلمه‌سی، بو فاکتلا باغلی‌دیر کی، گونئی‌ده یارانان میللی حرکاتین، بو یئنی دالغاسی، تمامیله ایدئولوژی دیشی بیر حرکاتدیر. یعنی، گونئی‌یین بو یئنی گنج‌لی‌یی، هر یاندان باخسایدی، 44 ایل اؤنجه، بیر ایل ایاقدا دورموش میللی حوکومتی گؤروردو. همان نسل، عئینی زاماندا، آرازدان بویلانیب قوزئی‌یه باخدیقدا، همان میللی حوکومته آرخا دورموش شوروی رئژیمی‌نین چؤکمه‌سینه شادلیق ائدن و او رئژیمین لغویندن سونرا، اوچونجو رسپوبلیکاسی‌نی قورماق تداروکونده اولان اؤز قوزئی پارچاسینی گؤروردو. ضیدیتلر بونونلا بیتمیردیلر. قوزئی‌ده ایلک رسپوبلیکانین، بایراغی یئنیدن یوکسلن بیر واختدا، گونئی‌ده گنج میللی حرکات، بیلیردی کی، میللی حوکومته، همان آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینه دوشمن اولان، میر جعفر پیشه‌وری باشچی‌لیق ائتمیشدی!
ایراندا، 70 ایل عرضینده، آذربایجان ساوئت سوسیالیست رسپوبلیکاسی‌یندا آذربایجان مدنیتی و کیم‌لی‌یی‌نین قورونماسینی، روسیه‌نین مرحمتی و کومونیزمین موعجوزه‌سی نتیجه‌سی کیمی تبلیغ اولدوغو بیر حالدا، روس ایمپریاسی و اونونلا برابر کمونیزمین چؤکمه‌سی، گونئی‌ده اینانیلماز بیر جوشقویا سبب اولمدوشدو. پارادوکسلار بونلارلا بیتمیردی آمما حاضیرکی دانیشیغین مؤوضوعسو یالنیز بوگونکو میللی حرکات و اونون لیدری میر جعفر پیشه‌وری و میللی حوکومته وئردی‌یی قیمت‌دیر.
سؤزون آخرینی اولده بئله خیلاصه ائتمک اولار کی، بوگون میللی حرکات 77 ایل اؤنجه جمعی بیر ایل یاشامیش میللی حوکومت و اونون لیدرینی، اؤزونون ان دیرلی معنوی وارلیغی حئساب ائدیر، اؤزونون ان سیاسی و ان گلیشمیش شوعاری اولان، "آزادلیق، عدالت، میللی حوکومت" شعاریندا دا بو تاریخی ایرثه، صراحتله صاحیب چیخمیشدیر. آمما میللی حرکات بو یئره نئجه گلدی؟ باشقا بیر گلیشمه مومکون دئیردی؟ نئجه اولدو کی، اورتاق مخرجی، دموکراتیک و موعاصیر دیرلر اولان حرکاتین ان بؤیوک اورتاق خاطیره‌سی، قوزئی آذربایجانین هئچ ده ممنون اولمادیغی بیر رئژیمین، خئیردوعاسیله 21 آذر 1324 (1945) ده قورولموش میللی حوکومت و اونون لیدری میر جعفر پیشه‌وری‌دیر.
معلومونوز او کی، گونئی آذربایجان میللی حرکاتی، بیر پلورالسیت، دموکراتیک و اینسان حاقلارینا دایانان عئینی حالدا هر بیر توتالیتر آنلاییش‌دان اوزاق بیر حرکاتدیر. اصلینده بو هئچ‌ده طبیعت قانونو دئیردی و خصوصیله سووئتلرده، قوزئی آذربایجان و دونیادان سیلینمکده اولان ایدئولوژی‌له یاخلیغیندا تانینان بیر سیاسی رهبر، همان ایللرده گونئی‌ده مئیدانا چیخان بیر حرکاتین اورتاق بیر دیری، اولمایا دا بیلردی. نئجه کی، قوزئی آذربایجاندا، همن ایللرده، میللی آزادلیق موجادیله‌سینه رهبرلیگ ائدن، خالق جبهه‌سی اطرافیندا، میر جعفر پیشه‌وری و اونون رهبرلیک ائله‌دی‌یی بیر ایل لیک میللی حوکومته یاناشما بیر معنالی دئیردی. او ایللرده قوزئی‌ده بؤیوک ائتگی‌یه مالیک اولان خالق جبهه‌سی، میر جعفر پیشه‌وری‌نین اونون گونئی آذربایجان دولتچی‌لی‌یی‌نین سوبئکتی کیمی یوخ، سووئتلر رئژیمی‌نین بیر اوبیکتی گؤروردولر. او ایللرده، باکی‌دا "پیشه‌وری آدینا مکتب"ین و "پیشه‌وری آدینا خیابان"ین آدلاری‌نین دئیشدریلمه‌سی گوندمده‌ایدی. بوگون آشیری آریاچی اوگون آشیری تورکچو اولان بیر گونئیلی او ایللرده، پیشه‌وری‌نی یئنی دن اؤلدوره بیلدی‌یینی، همان زامانلار باکی‌دا بیان ائتمیشدی!
نئجه اولدو کی، معاصر میللی حرکات، میللی حوکومت و اونون لیدری‌نین تاریخی خاطیره‌سینی دوزگون دیرلندیره بیلدی؟
جاواب، یئنی میللی حرکاتین، ایدئولوژی‌دن، حتی ائنیک سیاست‌دن و سیاست‌ده ائتنیک کیم‌لی‌یین نقدر معناسیز اولماسی‌نین بیلینج‌ینده اولماسی دیر. عئینی ایدئولوژی و عئینی ایدئولوژی‌یه دایانان حاکمیت یا سیاسی پارتیا، فرقلی و حتی ضیدتلی ایشلرین مؤلیفی اولا بیلیرلر. میثال اوچون، ایران کمونیستلری، شاه رئژیمینده سانسور و بیر چوخ اینسان حاقلاری پوزونتولارینا قارشی سسلرینی قالدیریردیلار آمما همان کمونیست قوه‌لر سونرا لار دینی توتالیتر رئژیمین فورمالاشماسیندا، جاندان مایا قویدولار. ایش اوردا چاتدی کی، ایرانین ان بؤیوک فقیهی، یئنی آنا یاسادا، ولایت فقیه بندینه قارشی دوراندا، ایرانین ایکی اساس کمونیست تشکیلاتی، ولایت فقیه اصلی‌نی مودافیعه ائدنلرین سیراسیندا دوردو!
یعنی عئینی ایدئولوژی منسوبلاری و حتی عئینی آداملارین رهبرلی‌یی آلتیندا ایداره اولان سیاسی تشکیلاتلار، بیر گون اینسان حاقلارینی مودافیعه مؤوقعینده صاباحیسی گون، ولایت فقیه سنگرینده دوردولار.
بئله لیکه محمد امین رسولزاده، نریمان نریمان‌اوف، میر جعفر پیشه‌وری، صمد بهرنگی، آیت الله سید کاظم شریعتمداری، جاواد هیئت، محمد علی فرزانه و هر هانسی دیگر شخصیت، منسوب اولدوغو ایدئولوژی یا ائنیک منسوبیت اساسیندا یوخ، اونلارین بللی زمان و مکان شراییط‌ینده، کونکرت سیاسی عمللری اساسیندا دیرلندیرمه‌یه سوژه اولدولار. بو باخیمدان نه سووئت ایتتیفاقی، نه میر جعفر پیشه‌وری یا میر جعفر باقیراوف، هئچ بیری نه فی نفسه علیه‌السلام ایدیلار و نه شیطان. میللی حرکات، یالنیز اونلاردان باش وئرمیش عمللری، دیرلندیریردی. بئله‌لیکله، میللی حوکومته قارشی دوشمن کیمی عمل ائدن آیت الله سید کاظیم شریعتمداری‌نین، ولایت فقیه قارشی‌سیند، خمینی‌یه میدان اوخوماسی، مثبت حادیثه کیمی قبول اولور. واختیلا ایرانچی محمد امین رسولزاده، اونون شاه اثری اولان ایسلام عالمی‌نین ایلک جومهوریتی‌نین معمارلیغی فاکتی اساسیندا میللی حرکتین مقبول سیمالاریندان اولور. میر جعفر پیشه‌وری ده، اونون اسگی‌لرده، هر هانسی یالنیش آددیمی‌نی تأیید ائتمه‌دن، بیر ایل‌لیک میللی حوکومتین ایجادی و ایاقدا قالماسیندا اوینادیغی عوض‌سیز رولو، اونو میللی حرکاتین ان دیرلی سیماسینا لاییق ائدیر.
رئال حیاتدان فاکت
میر جعفر پیشه‌وری‌نین شاه اثری اولان، بیر ایل‌لیک میللی حوکومت، هئچ بیر کمونیستی رئژیمی بنزه‌میردی. او ایللر ده، سووئت ایتتیافی، 1937ـ1938 ایللرین میثیل‌سیز قتلی‌عاملاری یاشامیشدی. میر جعفر پیشه‌وری بو فاکتدان بیخبر اولا بیلمزدی. میر جعفر پیشه‌وری هابئله گیلان ساوئت سوسیالیست جومهوریت‌ینده اساس رول‌لاردان بیرینی اوینامیش رهبر کیمی و قوزئی‌آذربایجان‌ین ایلک جومهوریتی‌له موخالیفت‌ده اولوب، او جومهوریتین بولشویکلرین 11ـجی اوردوسونون باسقین‌ینا قوربان اولماسینی و بو حربی ایشغالین نتیجه‌لرینی بیلیردیی. میر جعفر پیشه‌وری، 12 شهریور بیاناتی و آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین مرامنامه‌سی یازیلارکن، محمد امین رسولزاده هله آلمانیانین بایرن ایالتی‌نین میتن‌والد Mittenwald شهرینده حیاتی‌نین 61ـجی ایلینی یاشاییردی. میرجعفر پیشه‌وری بو ایللرده کومونیزم حاقیندا نه فیکیرلشدی‌یینی بیلمیریک آمما اونون بیر ایل باشچی‌لیق ائتدی‌یی میللی حوکومت، اؤز زمانی اوچون بیر نورمال لیبرال حوکومت‌ایدی. میللی حوکومت حتی رضاشاه دینی مراسیمه قارشی وضع ائتدی‌یی محدودیتلری لغو ائتدی. آیت الله مجتهدی‌نین خاطره‌لریندن معلوم اولان بودور کی، میللی حوکومت دین و دیندارلارلا، رضاشاه‌دان قات ـ قات یوموشاق و لیبرال داورانیردی. آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین مرامنامه‌سینده یازیلان بیر جومله، بو وضعیت‌ین، صیرف بیر تصادوف نتیجه‌سی اولمادیغینی بیزه دئیر. اوردا اوخویوروق:
"گرک دونیانین حاضیرکی شراییطی‌نین یاراتدیغی فورصت‌دن ایستیفاده ائدیب، اؤز حیاتیمیزی، اوز ایستک و تمایولوموز یؤنونده یعنی حقیقی دموکراسی و آزاد حیاد اساسیندا بینا ائدک و بو فورصت‌دن ایستیفاده ائتمک اوچون، گرک طبقاتی و صینفی ضیدیتی بیر قیراغا قویاق" (آذربایجان دموکرات فرقه‌سی‌نین مرامنامه‌سی، 1324ـجی ایل، مهر آیی‌نین 24ـ‌ی، فارس دیل‌لی وئرسیادان ترجومه، وورغولا مندن ع. ا.)
بو جومله‌ده کمونیزمین اصول‌الدینی ساییلان طبقاتی ضیدیت‌ین نفی اولماسی، بیر ایل لیک میللی حوکومتین رئال تجروبه‌سیله بیرلیکده، بیزه چوخ شئی آنلاتیر او جومله‌دن هم میللی حوکومتین لیدری و اون حوکومتین رئال حیاتی‌نین، کمونیزمدن قطعی صورتده اوزاق اولمالارینی. داها جیدی بیر ثبوت، 12 شهریور بیاناتیندا گؤزه چارپیر. کمونیستلر عادتا هر هانسی دیگر پوپولیست‌لر کیمی، ثروت پایلاماق وعد ائتدیکلری حالدا بو سند، بیر ثروت یارادماق ایده‌سی‌نی حیاته کئچیرمه‌یه داییر بیر پروقرام‌دیر.
ایدئولوژیک زامان آنلاییشی
ایرانشهریسم، اسلام، شیعسم، و کمونیزمین عجاییب زامان آنلایشلاریندان خبریمیز وار. اونلار اوچون زامان‌ین انتخابی بیر بؤلومو، خسرت دونیا والآخرت بیر دیره چئوریرلر. صدر اسلام، قادسیه، کربلا و عاشورا، تورکمنچای، روس اینقلابی دؤورو یا صدر بولشویسم، 1332ـجی ایلین مرداد آیی‌نین 28ـ ی و بو کیمی تاریخلر، بو ایدئولوژیلره ایمان گتیرمیشلره، سیرادان بیر تاریخی حادیثه یوخ، بوتون تاریخ بویونجا، یول گوسترن و او زمانلارین فرضی یا واقعی ماجرالاریندان مرجع کیمی ایستیفاده اولماغا قادیر حادیثه‌لردیرلر. آیت الله خمینی بو حادیثه‌لرین بعضی‌لرینه، یوم‌الله(!) دئیردی. مثلا عاشورا یوم اللهی!
بو اساسدا، عاشورا، 680ـجی میلادی ایلی‌نین اوکتیابر آیی‌نین 13ـینده باش وئریب بیتمیش بیر حادیثه دئیر و تا دونیا دونیادیر ، بشریت‌ین طالعی‌نین معینلشمه‌سینده، شیعه عالمی اوچون جیددی بیر رول اوینایا جاقدیر.
میللی حرکات، ایدئولوژیک بیر جریان اولمادیغینا گورا، اؤز دیرلندیرمه‌لرینده، عئینی شخص، سیاسی پارتیا یا حکومتین، فرقلی دؤورلرده، فرقلی عمل‌لرین مؤلیفی اولماسینی بیلیر و بو اساسدا، روس دوولت‌چی‌لت‌یی و شوروی رئژیمی‌نین قوزئی آذربایجانین اینکیشافیندا اوینادیقلاری رول‌لاری دا گوروه بیلیر، اونلارین قوزئی آذربایجانا دیوان توتمالارینی دا. مؤوضوعوموزا قایتیدیقدا، همین میللی حرکات، میر جعفر پیشه‌وری‌نین 1918ـ1920 دؤرونده، ایلک آذربایجان رسپوبلیکاسینا قارشی مؤوقعینی‌ده گؤرور و 1945ـ1946 آراسیندا اونون معماری اولدوغو میللی حوکومتین یارانماسی و ایاقدا قالماسیندا، پارلاق رولونو دا.
میللی حرکات هابئله آیدینلیقلا گؤرور کی، میر جعفر پیشه‌وری‌نین رهبرلیک ائتدی‌یی میللی حوکومت، کمونیستلرین دونیادا و بؤلگه‌ده ایجاد ائدیب ایداره ائتدیکلری توتالیتار رئژیملرین هئچ بیرینه بنزه‌میردی. بو حوکومت همان زمان 10 آی عرضینده مهاباد دا قورولموش اوندان قاباخکی دؤورون موقتی و عشیرت مدیرلری کیمی یوخ، بیر قوروجو، رفورمیست و هر بیر ساحه‌ده، آذربایجان ضیالی‌لاری و آذربایجان توپلومونون اؤزلرینی داها یاخشی و داها افکتیو بیر اصولی ایداره ایله، ایداره ائتمک لیاقتی‌نین بیر امثالی ایدی.
جمعی 12 آی عرضینده تورک دیلی‌نی موفقیتله تحصیل سیستمینه داخیل ائتمک و آذربایجان قادینی‌نا ایراندا ایلک اولاراق سس حاقی وئرمک، کونکرت و مترقی ایشلرایدیلر. بونلاردان علاوه، میللی حوکومت، او زامانکی فئودالیته سیستم‌ینده عدالتلی و اینصافلی رفورملار ائدیب مین بیر آبادلیق و ایقتیصادی اینکیشاف پروژه‌لری‌نین مجری‌سی اولموشدور.
توپلومون طالعی، رهبرلرین ایدئولوژیک و حتی سیاسی اینامی یا ساوادی اساسیندا یوخ، اونلارین سیاسی رفورملار و قوروجولوق ایشینده پراکتیکی باجاریقلاری یا اوغورسوزلوق‌لاریندان تأثیر آلیر. میللی حکوموت مهاباد دا اولدوغو کیمی، صفر بیر کارنامه صاحیبی‌ده اولا بیلردی. نه قادینلارا سس حقی و نه حتی بیر فورمالیته سئچگی کئچیرمه‌میش و حتی بیر ذره فئودال اصول ایداره‌سینده رفورم ائتمه‌میش و بیر متر یول چکمه‌میش مهاباد حوکومتی البته بو باخیمدان باشقا بیر دیرلندیرمه‌یه لاییق دیر.
بئله‌لیکله تمامیله ایدئولوژی و سیاسی تعصوبلره الوده اولان بیر محیط‌ده، آذربایجان میللی حرکاتی‌نین مودرن دؤورو، ساغلام بیر متر و معیارلا، اوز تاریخینی و تاریخی شخصیتلر و اولایلارینی دیرلندیرمه‌نی باجاریر. بو متودلا، اینسانلار و خصوصیله سیاسی لیدرلرین اینامی یوخ، اونلارین کونکرت عمللریینی قضاوت ائدیر وعینی شخصیت‌ین فرقلی عمللرینه فرقلی قیمت وئرمه‌نی باجاریر. میثال اوچون، تورکیه جومهوریتی بیرزامان 1945ـ1946 فاصیله‌سینده، میللی حوکومته قارشی تهران رئژیمی‌نین یانیندا دورور، 1990 دا تورگوت اوزالین دیلیندن، روسیه‌نین قوزئی آذربایجاندا تؤرندی‌یی 20 یانوار قتلی عامی حاقیندا دئیر: اونلار شیعه دیرلر!، 1993ـین آپریل آییندا ائلچی بی حاکیمیتینه 4 مولکی هلیکوپتر وئرمیر آمما 2020 جی ایلین سنتیابر آییندا، حربی عملیات‌دان اؤنجه اف 16 لارینی گنجه‌ده استارتدا ساخلاییر. کمونیستلره قالسا یالنیز بیر تورکیه وار و او دا خسرت دونیا والآخرت دوشمن دیر و دوشمن ده قالاجاقدیر. آمما نورمال هر عقل صاحیبی، میللی حرکات کیمی بوردا 4 فرقلی تورکیه گؤرور و هر تورکیه‌یه، اونون عملینه گؤره قیمت وئریر. میللی حرکات بئله بیر ساغلام منطیق‌له، هم میر جعفر پیشه‌وری و هم میللی حوکومته باخمیشدیر و دیرلندیرمیشدیر.
سون سؤز
بیر میلتین فرقلی نسیل‌لری‌نین به‌یه‌نه بیله‌جه‌یی تاریخی حادیثه‌لرین سایی چوخ اولمور. او حادیثه‌لر ده، او میللتلری، میللتلشدیریر. قوزئی آذربایجاندا ایلک جومهوریت و محمد امین رسولزاده‌نین اوینادیغی رول، او پارچامیزین هم ایکینجی جومهوریتینی‌نین تأسیسینی بولشویکلره تحمیل ائتدی و هم بوگونکو و اوچونوجو جومهوریتین یارانماسینی مومکون ائتدی. بیزیم اوچون ده، میللی حوکومت و میر جعفر پیشه‌وری نین رولو، هم بوگون حرکاتیین اورتاق خاطیره‌سی‌دیر و هم گله‌جکده هر هانسی بیر گلیشمه‌ده واز کئچیلمز میللی دیرلر کیمی رول اوینایاجاقلار.