جمهوري آذربايجان از مننظر جنبش ملي آذربايجان جنوبي

علي رضا اردبيلي:

نقد يك سيستم سياسي، يك رهبري، يك حزب سياسي يا يك اثر ادبي علي الاصول متكي بر سه پايه اصلي است: 1. هدف از بررسي يا سوآلات اساسي 2. داده­هاي مشخص در سوژه مورد نقد 3.توانايي محقق يا منتقد در كاربست متد بررسي و استفاده از داده­هاي موجود براي رسيدن به جوابهاي سوآلات. يك نقد ادبي يا علمي، عليرغم اينكه مثل هر فعاليت ديگر انساني نميتواند صد در صد اوبيكتيو باشد و از احساس و تعلقات ايدئولوژك و تمايلات سياسي فرد تأثير مي­پذيرد، اما اين تأثير بمعني مجاز بودن  انشا نويسي يا آوردن امثال و حكم و روايتهاي عوامانه بجاي نقد اصولي سوژه نيست.

 جمهوري آذربايجان بلحاظ جغرافيايي در محاصره سه نيروي روسيه، ارمنستان و جمهوري اسلامي است و بلحاظ تاريخي منهاي خاطره­اي تاريخي از 20 ماه حكومت جمهوري دموكراتيك آذربايجان برهبري حزب مساوات، (مثل اكثريت بزرگي از كشورهاي دنيا) هيچ توشه­اي از سنن دموكراتيك ندارد. در واقع جمهوري دوم جمهوري آذربايجان در عين حال تجربه دوم آذربايجان براي ساختن يك دموكراسي كارآمد از صفر نيز هست. دوره نزديك به دو دهه­اي اين استقلال دوم آذربايجان در در كل، سالهاي بيم، مخاطرات و ساختمان يك كشور بر خرابه­هاي رژيم توتاليتر سابق بوده­است. تقريبا هيچك از مشكلات كنوني جمهوري آذربايجان خلق الساعه و بدون ريشه در سالهاي قبل از استقلال نبوده و بي شباهت با مشكلات جوامع پست كمونيستي و بخصوص همسايگانش نيست.

تجربه امروزي جمهوري آذربايجان از هرجهت در مركز توجه جنبش ملي آذربايجان جنوبي قرار دارد. اين تجربه بلحاظ چندي براي آذربايجان جنوبي مهم تلقي ميشود:

1.    جنبه ملي و عاطفي و رواني. از اين جهت كوچكترين تحولات فرهنگي و اجتماعي جمهوري آذربايجان در زماني هم كه نام آن "جمهوري شوروي سوسياليستي آذربايجان" بود تاجايي كه از جنوب ارس قابل رصد بود، مورد توجه روشنفكران آذربايجان جنوبي بود. اين جنبه با استقلال شمال آذربايجان و وجود امكانات ارتباطي مدرن، بسيار حادتر شده است. هرموردي از حضور آذربايجان شمالي در صحنه رقابتهاي فرهنگي و ورزشي بين­المللي در جنوب با هيجان تعقيب ميشود.  

2.    سرنوشت جمهوري آذربايجان يعني سرنوشت 9 مليون عضو جامعه بشري و توسعه اين جمهوري در هر جهت بطور مستقيم و قبل از هرچيزي با امكانات تك تك اهالي اين كشور براي ساختن زندگي بهتر مرتبط ميشود. 

3.    جنبه تأثير سياسي بر توسعه مبارزه ملي در جنوب. دستاوردها و ناكامي­هاي جمهوري آذربايجان بشدت بر افت و خيزهاي مبارزات ملي در جنوب آذربايجان تأثيرگذارند و اين تأثير به يكسان بر روي مردم و فعالين سياسي تأثير مي­گذارد.

4.    تجربه اين دهه­هاي اوليه حيات مستقل جمهوري آذربايجان بلحاظ فراهم كردن امكان شناخت عيني از مسائل ناظر بر توسعه دمكراتيك و قبل از هرچيز تجربه دولتداري، براي فعالان جنبش ملي آذربايجان كه احياي دولتداري ملي در آذربايجان جنوبي را در رأس برنامه­هاي خود دارند، اهميت آموزشي و حكم نوعي تجربه غيرمستقيم اما ميداني  دارد.

5.    در شرايط اسارت آذربايجان جنوبي و اعمال سياست انكار هويت ملي و فرهنگ آذربايجان از سوي راسيسم حاكم در ايران، جمهوري آذربايجان بعنوان كشوري مستقل در جامعه جهاني وظيفه نمايندگي نام و فرهنگ "آذربايجان" در صحنه جهاني را برعهده دارد. جمهوري آذربايجان صرفنظر از ميزان نفوس و مساحت آن نسبت به اهالي و اراضي كل آذربايجان، در سازمان ملل، يونسكو، بازيهاي المپيك و ميدانهاي ورزشي بين المللي، شوراي اروپا، مسابقات بزرگي چون يوروويژين و بسياري موارد بزرگ و كوچك ديگر، سمبول موجوديت معنوي و مادي آذربايجان از دربند تا همدان و حتي تركان خراسان و تركان قشقايي است.

جنبش ملي آذربايجان در جنوب، مثل بسياري از زمينه­هاي ديگر، در اينمورد هم از كم كاري و فقر اطلاعاتي رنج مي­برد. عليرغم اينكه اخبار تحولات جمهوري آذربايجان در جنوب تعقيب مي­شود، اما شبكه­اي از صاحب نظران متخصص و مطلع كه بتوانند اين اطلاعات از زواياي مهم از نظر مصالح و برنامه­هاي آتي جنبش ملي آذربايجان در جنوب بررسي كنند، وجود ندارد. لذا ما در بهترين حالت ميتوانيم مصرف كننده نقدها و تحقيقاتي باشيم در در داخل و خارج از جمهوري آذربايجان (بدون توجه به نيازهاي جنبش ملي آذربايجان در جنوب) بعمل مي­آيند.

بررسي انتقادي جمهوري آذربايجان در سطوح متفاوت هميشه در جريان بوده است. بررسي و نقد عملكرد اقتصادي و سياسي رهبري و حكومت آذربايجان  از كانالها و از زاويه منافع طرفهاي متفاوتي صورت مي­گيرد. كه  ليست برخي از آنها چنين است:

1.    ارگانهاي بررسي دولتي آذربايجان چون بانك مركزي، كمسيونهاي مجلس و غيره.

2.    مطبوعات، مئديا، مؤسسات و متخصصين بيطرف داخلي

3.    احزاب و نيروهاي سياسي اوپوزيسيون جمهوري آذربايجان

4.    ارگانهاي بين المللي چون بانك جهاني، صندوق بين المللي پول،  اتحاديه اروپا، شوراي اروپا، سازمان امنيت و همكاري اروپا، امنستي اينترناشنال UNDP   و ديگر مؤسسات تابع سازمان ملل متحد،

5.    مطبوعات بزرگ بين المللي (فاينانشيل تايمز، وال استريت جورنال و امثالهم) و نشريات تخصصي­تري كه با صنايع جهاني انرژي يا سيستم مالي جهاني مربوطند

6.    از موضع راسيسم فارس و رژيم جمهوري اسلامي ايران. متوليان اين مواضع از روز اول استقلال آذربايجان به "بررسي" سياست، اقتصاد، امنيت و اخلاق در جمهوري آذربايجان پرداخته اند. اين مراكز چون "ستاد جمهوري آذربايجان" در حوزه علميه قم يا واحدهاي وابسته به كميته امداد كه در اصل  همه،  ارگانهاي زير مجموعه وزارت اطلاعات جمهوري اسلامي ايران است كه ما برخي محصولات آنها چون تلويزيون سحر، نشريه ميثاق، كنفرانس فراق و پروژه "ايران شمالي" و سايتهاي اينترنتي ريز و درشت  را مي­شناسيم. طبق تبليغات اين مركز، رهبري آذربايجان (خواه نام آنها آياز مطب اوف، ابولفضل ائلچي بي، حيدر علي­يئف باشد خواه الهام علي­يئف) نالايق و وابسته به اسرائيل و آمريكا بوده و هستند و مسئوليت اشغال نظامي اراضي كشور از سوي ارتش ارمنستان بوده و همه مشكلات ديگر زير سر آنهاست.

تبليغات خصمانه رژيم جمهوري اسلامي ايران (كه حمايت و دعاي خير بخشهاي مهمي از اوپوزيسيون خود را نيز به همراه دارد) حول برخي كارزارهاي موردي شبيه دستگيري عوامل حزب الله در جمهوري آذربايجان، تخريب فلان مسجد يا بي احترامي به مقدسات ديني و سوژه ثابت فحشا  و گاه نيز تجارت اعضاي بدن شكل مي­گيرد. جالب است كه از نظر تجارت اعضاي بدن ايران تنها كشور جهان با تجارت قانوني اعضاي بدن است كه دولت نقش ارائه خدمات طبي و ضمانتهاي قانوني و حقوقي آنرا برعهده گرفته است. در مورد فحشا نيز با آنكه من يك مقايسه جهاني نيافتم، اما گزارشهاي متعدد با هر امضا و از هرسويي همه در يك جهت و آنهم آمار وحشتناك فحشا در ايران متفق القولند. در يكي از منابع اينترنتي نامه­اي با امضاي "محسن فاضليان" خطاب به عاليترين مقامات جمهوري اسلامي ايران در دوره رياست جمهوري جناب سيد محمد خاتمي اخبار غيرقابل باوري به نقل از روزنامه همشهري آورده شده است:

 " از 3 میلیون زن ساکن تهران، یک میلیون نفر آنان به فحشا مشغولند. (خبر مندرج در روزنامه همشهری مورخ ۳/۱۰/۱۳۸۱) و سایت زنان ایران از قول مقام آگاه شهرداری خبر می دهد که روزانه حداقل ۱۴ جسد نوزاد و جنین سقط شده حاصل از عمل شنیع فحشا افراد کم درآمد و فقیر و مستأصل در سطل های زباله شهری مشاهده می شود که این نشانه تشدید عمل فحشا در محیط اجتماعی این دولت جمهوری اسلامی است. (خبر مندرج روزنامه همشهری مورخ ۲۴/۱۰/۱۳۸۱)"

نكته قابل تأمل ديگر وجود پايه فقهي هردو فاجعه فوق در مقدسترين قوانين جمهوري اسلامي است. به اين معني كه تجارت اعضاي بدن بنحو روشني با قوانين قصاص جمهوري اسلامي كه اعضاي بدن و حتي جان آدمي را به وجه رايج مملكتي نرخگذاري كرده است مرتبط بوده و طبق گزارشات بيشمار موجود، گسترش فحشا در ابعاد توراتي اگر مستقيما با بنگاههاي دولتي صيغه موقت مرتبط نباشد بر موج گسترده قباحت زدايي از فحشا از سوي نهاد شرعي و قانوني "صيغه موقت" به حركت درآمده است.

وجود دسته ششم از "بررسي" واقيعيات جمهوري آذربايجان باعث حساسيت جنبش ملي آذربايجان جنوبي نسبت به ظهور اين نوع خاص است. لذا وقتي كه اينگونه اخبار از مراكز بظاهر غيردولتي چون فردي بنام "پيمان پاك مهر" در داخل و يا سايت باي­بك در خارج منتشر ميشود، زنگ بيدارباش در صفوف جنبش بصدا درمي­آيد. و وقتي كه برعكس يك روشنفكر صاحب قلم چپ و بيرون از جنبش ملي آذربايجان چون آقاي بهرام رحماني به افشاي هزار و يك توطئه اين مركز "بررسي" اسلامي، در جمهوري آذربايجان مي­پردازد، سايتهاي آذربايجان مقاله ايشان را با كمال امتنان منتشر مي­كنند. مقاله مزبور تحت عنوان "تلاش های حکومت اسلامی برای سرنگونی جمهوری نوپای آذربایجان" اثري ارزشمند و فاضلانه است كه حاوي اسناد بيشماري از مداخله ارگانهاي امنيتي و ايدئولوژيك حكومت اسلامي در جمهوري آذربايجان است.

اطلاعات مشخص و مستند در مورد جمهوري آذربايجان

من بدون اينكه قصد ورود به موضوع را داشته باشم براي نشان دادن گستردگي و عمق مسئله، چهار نمونه براي اشاره تيتروار با استناد به منابع موجود انتخاب كرده­ام. در هر مورد كه لازم بوده لينك منبع اينترنتي مورد استفاده خودم را در زير كلماتي كه رنگ آنها آبي است جاسازي كرده­ام كه خوانندگان اين مقاله بتوانند براي مطالعه بيشتر خود بدانها مراجعه كنند. لطفا در هر مورد كه مايل بوديد برروي كلمات آبي كليك كنيد.

1. شاخص توسعه انساني

در آخرين گزارش "برنامه توسعه انساني سازمان ملل متحد"
The United Nations Development Programme (UNDP)   مربوط به سال 2010، موقعيت آذربايجان  در پله 67 در ميان 193 كشور قرار دارد كه دو رتبه از جايگاه فدراسيون روسيه پايينتر و نسبت به مقام هفتاد و چهارمي گرجستان هفت پله از اين همسايه غربي خود بالاتر است. آذربايجان در اين ليست براساس شاخصهاي توسعه انساني (كه صرفا شاخصهاي توسعه اقتصادي نيستند) 713 امتياز دارد و در دومين گروه در بين كشورهاي داراي درجه توسعه انساني بالا قبل از كشورهايي چون ايران، برزيل و ونزوئلا قرار دارد كه درآمد سرانه اهالي آنها از آذربايجان بيشتر است. متوسط جهاني اين رقم 624 قيد شده است. جمهوري آذربايجان جايگاه خود در اين ايندكس مهم را در پنج سال اخير 16 پله بهبود بخشيده است. در همين مدت كشور روسيه سه پله ترقي، استوني سه پله تنزل، ارمنستان بدون تغيير و قزاقستان يك رتبه تنزل داشته­اند.

2. شفافيت و فساد اداري ومالي

آذربايجان از نظر فساد مالي و رشوه خواري در ايندكس سازمان شفافيت بين الملي در سال 2010 مقام 134 را  داشته است. ايران با 146 امتياز در وضعي 15 پله بدتر از آذربايجان قرار دارد. ارمنستان اما با 123 امتياز وضعي بهتر از جمهوري آذربايجان دارد. اگر آذربايجان در سال 2004 اوضاعي بهتر از تنها هفت كشور ذيل جدول داشت در سال 2010 تعداد اين كشورها به 45 رسيده است كه روسيه، ايران و اوكرائين جزو اين كشورها هستند يعني كشورهايي كه رشوه­خواري و فساد اداري در آنها بيش از جمهوري آذربايجان بوده است و جالب است توجه كنيم كه كشور گرجستان كه تاريخ و موقعيت مشابهي با آذربايجان دارد اينك در رتبه 68 ايندكس قرار دارد.  بالاخره بايستي توجه كرد كه در اين سالها آذربايجان از ميان 7 كشور فساد زده دنيا،  38 پله بسوي كشورهاي موفق دنيا صعود كرده است.

3. وضعيت خبرنگاران

در ايندكسهاي سالانه  سازمان خبرنگاران بدون مرز  در چهار سال متفاوت، وضع آذربايجان از نظر شرايط حاكم بر فعاليت خبرنگاران و روزنامه نگاران و بالطبع آزادي مطبوعات در جدول زير در مقايسه با پنج كشور ديگر منطقه نشان داه شاده است. رقم پايينتر در سال 2002 تاحدودي نتيجه تعداد پايين كشورهاي موجود در ايندكس مربوطه است. در بقيه سالها در حالي كه آذربايجان حول رقم 150 ثابت مانده است، ايران در جايگاهي با 20 الي 25 پله بدتر، روسيه موقعيتي مشابه آذربايجان و بقيه كشورها وضعي بهتر از آذربايجان داشته­اند. از ميان آنها ارمنستان و گرجستان 50 پله بهتر و تركيه عليرغم موقعيت برابرش با آذربايجان در سال 2002 در سال گذشته 14 پله بالاتر از آذربايجان ايستاده است.

4. فضاي كسب و كار

بانك جهاني در آخرين گزارش خود در سال گذشته، جمهوري آذربايجان را  در ايندكسي كه براساس 9 شاخص مربوطه در بين 183 كشور جهان مرتب شده است، جايگاه 54 را به آذربايجان داده است. اين رتبه از موقعيت مشابه كشورهايي چون روماني، لهستان و كويت بهتر است. جمهوري اسلامي ايران در جايگاه 129 در اين ايندكس قرار دارد. نزديكترين كشورهاي اروپايي نسبت به آذربايجان و بالاتر از آذربايجان بلغارستان (رتبه 52) و اسپانيا (رتبه 49) است. روسيه در اين ايندكس در جايگاه 123 شش پله بالاتر از ايران ايستاده است.

در اين 4 مقايسه بهترين موقعيت جمهوري آذربايجان با رتبه 54 مربوط به فضاي حكم بر كسب و كار  است. در مرحله بعدي از نظر شاخص توسعه انساني سازمان ملل متحد مقام 67 آذربايجان را ميتوان ديد.   فساد مالي و اداري (رتبه 134) و يا  وضعيت حاكم بر كار و فعاليت ارباب مئديا (رتبه 152) دو موردي هستند كه نميتوانند موجبي براي رضايت خاطر بحساب بيايند.

از سوي ديگر در چهار  مقايسه گذراي بعمل آمده در بالا،  آذربايجان در سه مورد بنحو روشني با فدراسيون روسيه قابل مقايسه است. اين نكته در درك اوضاع جمهوري آذربايجان اهميت دارد و ميتواند حاكميت نظام توتاليتر شوروي سابق را بعنوان عامل مشترك در ناكارآمدي اين نظامها نسبت دمكراسيهاي ليبرال غربي را توضيح دهد. يعني اگر سطح تاريخي توسعه دمكراتيك و سنن دمكراتيك آنها را بعنوان عوامل مؤثر در اوضاع امروزي آنها مد نظر قرار دهيم، ماجرا قابل توضيح­تر ميشود. چرا كه در حالي كه اين دو جمهوري در 20 سال اخير رهبري واحدي نداشته­اند اما حامل يك سري عقب ماندگيهاي تاريخي مشترك هستند.  از سوي ديگر مقايسه با گرجستان در نقطه عكس اين مدعا، نقش رهبري كنوني جامعه در مبارزه با فساد اداري و بهبود آزادي مطبوعات را بروشني نشان ميدهد كه برخلاف آذربايجان و روسيه و ارمنستان، راه زيادي را در سالهاي اخير براي بهبود اوضاع از دو جهت مزبور طي كرده است. جالب است كه گرجستان اين موفقيت خود را زماني كسب كرده است كه از امكانات اقتصادي محدوتري برخوردار بوده و در ايندكس توسعه انساني نيز نسبت به روسيه و آذربايجان بترتيب 9 و 7 پله پايينتر ايستاده است. البته دور اخير مبارزه با فساد مالي و اداري در جمهوري آذربايجان بتازگي شروع شده و هنوز براي قضاوت در ميزان مؤثر بودن و بخصوص اثرات درازمدت آن بسيار زود است با وجود اين نمونه گرجستان نقش اراده سياسي رهبري عالي كشور در امكان بهبود اوضاع با وضوح تمام نشان مي­دهد كه اين تجربه مثبت ميتواند در آذربايجان نيز تكرار شود.

اين فاكتها در حول تنها چهار مورد از كلي­ترين خطوط جهت حركت جمهوري آذربايجان در سالهاي اخير بوده است. در دنياي اينترنتي ما، ميتوان اين ارقام  و اين مقايسه­ها را تا بينهايت ادامه داد. چنانچه معروف و مشهور است هم ميتوان ارقام متفاوتي براي توصيف يك واقعيت واحد بدست آورد و هم نتايج متفاوتي از ارقامي واحد استخراج كرد. تازه اين اختلاف در ميان كساني و مؤسساتي بروز مي­كند كه هم توانايي علمي در موضوع دارند و هم اطلاعات مشخص به حد كافي داشته و در موارد زيادي نسبت به سوژه مورد بررسي خود بيطرف هستند، بروز مي­كند. و لذا تكليف فردي چون من كه از هر سه نظر در وضعيت متفاوتي قرار دارم، روشن است. (فاقد دانش موضوعي، فاقد داده­هاي مشخص و بيطرف نبودن نسبت به سوژه مورد نظر يعني جمهوري آذربايجان)

آنچه در بالا آمد شمايي كلي و گذرا از اوضاع عمومي جمهوري آذربايجان در  سالهاي اخير بوده است. وظيفه جنبش ملي آذربايجان جنوبي و بخصوص متخصصين و مطلعين اينگونه امور هست كه با مراجعه به منابع اصلي، طي مقالات و تحليلهايي، اين ارقام بيروح را براي علاقه­مندان و فعالين جنبش ملي قابل مقايسه و قابل درك بكنند و مهتمر از همه بتوانند اين ارقام را در يك  context   مناسب ارائه دهند. هدف من از وارد شدن به اينموضوع نيز، دعوت از اهل فن براي پرداختن و پرداختن دائمي به اين موضوع است.